“Δώστε επιστήμη στο λαό”: πόσο έγκυρα είναι τα άρθρα περί επιστήμης που διαβάζουμε;

Από τον καιρό που άρχισα να ασχολούμαι λίγο πιο ενεργά με την επιστήμη (καθαρά από διαστροφή, θα μπορούσε να πει κανείς) και να έρχομαι καθημερινά σε τριβή με τον χώρο αντελήφθην ότι επιστήμη σίγουρα δεν είναι αυτό που μας πλασάρουν οι εφημερίδες και οι διαδικτυακοί τόποι στις στήλες τους. Αφιερώνοντας λίγες γραμμές ή κάποιες φορές και τεύχη που πωλούνται ως ένθετα στις κυριακάτικες 12κιλες εφημερίδες, οι δημοσιογράφοι προσπαθούν να φέρουν τον «απλό» άνθρωπο κοντά στον κόσμο της γνώσης. Προσπαθούν να του μάθουν με απλά λόγια τα μυστικά του σύμπαντος και των μεγάλων ερευνητικών ινστιτούτων. Μέχρι πριν περίπου έξη χρόνια διάβαζα και εγώ τις επιστημονικές στήλες, με μεγάλο ενδιαφέρον, προσπαθώντας να μάθω όσα περισσότερα γίνεται και να καλύψω το κενό της περιέργειάς μου. Ώσπου, μια μέρα σε ένα μάθημα, μιλώντας για τον πολλαπλασιασμό και την απόπτωση των κυττάρων, κατέληξε –μοιραία- η κουβέντα στον καρκίνο. Εκείνες τις μέρες είχαν φαγωθεί τα δελτία ειδήσεων με την τεράστια και πρόσφατη ανακάλυψη του γονιδίου του καρκίνου, και πως αυτό θα σώσει ζωές και θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε την παθογένεια της νόσου. Και τότε, άκουσα τον καθηγητή μου να λέει: ‘γιατί τα πιστεύετε αυτά; Και τι ακριβώς σας κάνει εντύπωση; Αυτό το γονίδιο έχει ανακαλυφθεί εδώ και δεκαπέντε χρόνια, δεν είναι πρόσφατη η ανακάλυψη. Ξέρετε, τα ΜΜΕ αρέσκονται στο να εμφανίζουν τις επιστημονικές ανακαλύψεις ξανά και ξανά, ως κάτι καινούριο. Κάθε δυο χρόνια επαναλαμβάνουν την ίδια είδηση, με το ίδιο γονίδιο, την ίδια ερευνητική ομάδα και απλά αλλάζουν τα πλάνα. Αν δεν πιστεύετε τα ΜΜΕ μια φορά για ζητήματα καθημερινής φύσεως, μην τα πιστεύετε δέκα για επιστημονικά θέματα’.

Εκείνη η συζήτηση με έβαλε σε σκέψεις, για το τι είναι αληθινό και τι όχι. Τι μπορείς να πιστέψεις και για τι πρέπει να αμφιβάλλεις, διαβάζοντας εκλαϊκευμένα άρθρα για επιστημονικά επιτεύγματα. Ήξερα πως τα ΜΜΕ όχι απλά αλλοιώνουν ειδήσεις και παραπληροφορούν, αλλά και ότι κατευθύνουν μέσω δημοσιεύσεών τους. Δεν είχε περάσει, όμως, από το αφελές μυαλό μου ότι μπορεί να θελήσουν να το κάνουν και με επιστημονικά ζητήματα. Αφού πέρασε ο καιρός, και απέκτησα μια εκ των έσω γνώση και άποψη επί τέτοιων θεμάτων, είπα να το πιάσω απ’ την αρχή το θέμα. Και επειδή οι γνώσεις μου περιορίζονται σε ένα πολύ μικρό, ποσοστιαία, πεδίο γνώσης άφησα εκτός έρευνας πολλούς επιστημονικούς χώρους και επικεντρώθηκα σε αυτόν των νευροεπιστημών.

Οι νευροεπιστήμες είναι ένας πολυσυλλεκτικός τομέας έρευνας που ασχολείται κατά βάση με την μελέτη του εγκεφάλου• από την μακροσκοπική έως την μικροσκοπική ανατομία του, από τη λειτουργία του κυττάρου έως ολόκληρων περιοχών, από αντανακλαστικές έως νοητικές λειτουργίες ανωτέρων επιπέδων κ.λπ. Στον τομέα αυτόν απασχολούνται πλήθος ειδικοτήτων (βιολόγοι, γιατροί, φυσικοί, χημικοί, πληροφορικάριοι, ψυχολόγοι, οικονομολόγοι, ζωολόγοι και πάρα πολλοί άλλοι) συμβάλλοντας καθένας με τις γνώσεις του σε έρευνες με στόχο μια ολιστική εξήγηση διαφόρων φαινομένων. Ο τομέας αυτός έχει λάβει ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας των ανακαλύψεων που έχουν επιτευχθεί, δίνοντας την ονομασία στην δεκαετία του ’90 «η δεκαετία του εγκεφάλου». Ως εκ τούτου, πολλά από τα άρθρα για την επιστήμη που μπορεί να συναντήσει κανείς στα ΜΜΕ αναφέρονται σε ανακαλύψεις των νευροεπιστημών.

Έχω διαβάσει δεκάδες τέτοια άρθρα και το λιγότερο που κόντεψα να πάθω ήταν έμφραγμα. Αντιλαμβάνομαι ότι δεν μπορείς να δώσεις στο ευρύ κοινό ένα επιστημονικό άρθρο να το διαβάσει, καθότι τα περισσότερα είναι πολύ τεχνικά και απαιτούν ιδιαίτερες προϋπάρχουσες γνώσεις. Αλλά, το «απλοποιώ κάτι» από το «φτάνω στο σημείο να διαστρεβλώσω και να βιάσω την γνώση όπως μπορώ καλύτερα» απέχουν παρασάγγες. Εκτός αυτού, πολλές από αυτές τις δημοσιεύσεις εξάγουν συμπεράσματα τα οποία δεν βρίσκονται πουθενά στις πρωτότυπες έρευνες. Ίσως αυτό να μοιάζει με ‘αθώο’ λάθος. Και ίσως, πράγματι να είναι. Κανείς όμως δεν μπορεί να αρνηθεί την επικινδυνότητά του σε ένα δεύτερο επίπεδο. Και για να μην μιλάω στον αέρα, θα φέρω παράδειγμα από πρόσφατο (σχετικά) άρθρο που διάβασα.

Περιπλανώμενη μια μέρα στους κόσμους του διαδικτύου πέφτω πάνω σε αυτό εδώ: http://tvxs.gr/news/sci-tech/metatrepontas-se-lekseis-ta-egkefalika-kymata . Με λίγα λόγια, το άρθρο του «εναλλακτικού ενημερωτικού site» tvxs.gr μας ενημερώνει ότι οι επιστήμονες κατάφεραν να αποκωδικοποιήσουν τα εγκεφαλικά κύματα του ακουστικού φλοιού ασθενών (περιοχή του εγκεφάλου όπου γίνεται η ανάλυση και επεξεργασία των ήχων που ακούμε)• χρησιμοποιώντας τις συχνότητες των κυμάτων αυτών αναδόμησαν τις λέξεις. Αναφέρουν μάλιστα, ότι σε ένα επόμενο βήμα θα επιχειρήσουν να αποκωδικοποιήσουν τις φανταστικές συνομιλίες, έως και τις σκέψεις των ανθρώπων (!). Επίσης, παρατίθεται και σχετικό βίντεο από το BBC, από το οποίο πιθανόν προέρχεται η είδηση. Στο βίντεο παρουσιάζονται οι «αναδομημένες» λέξεις και μια γενικευμένη εξήγηση των πειραμάτων.

Ήταν όμως, αυτό ακριβώς το πείραμα και τα αποτελέσματά του; Το ακριβές κείμενο της ομάδας που διεξήγε τα πειράματα μπορείτε να το βρείτε εδώ: http://www.plosbiology.org/article/info:doi/10.1371/journal.pbio.1001251#s1 . Τα σημεία στα οποία θα ήθελα να σταθώ στο πρωτότυπο άρθρο, αφορούν τις διαφορές που έχει από το προηγούμενο, «εκλαϊκευμένο» άρθρο του tvxs.gr. Αρχικά, να διευκρινίσουμε ότι το συγκεκριμένο άρθρο εμμένει ιδιαίτερα στο μοντέλο αποκωδικοποίησης (γραμμικός ή μη γραμμικός αλγόριθμος όπως τον ονομάζουν) και στις βελτιώσεις του συστήματος. Αλλά, αν προσπεράσουμε το βασικό εύρημα των πειραμάτων και κοιτάξουμε τα «ουσιαστικά» αποτελέσματα παρατηρούμε τεράστιες διαφορές αυτών που διαβάσαμε προηγουμένως. Καταρχήν, να σταθούμε για λίγο στο τεχνικό του ζητήματος: τα εγκεφαλικά κύματα καταγράφονται με εξωτερικά επιφανειακά ηλεκτρόδια που τοποθετούνται στο κρανίο και απεικονίζουν την ηλεκτρική ενέργεια νευρωνικών πληθυσμών της επιφάνειας του εγκεφάλου, με σχετική πιστότητα (ηλεκτροεγκεφαλογράφημα). Στην συγκεκριμένη μελέτη χρησιμοποιήθηκαν ηλεκτρόδια καταγραφής που τοποθετούνται στην επιφάνεια του εγκεφάλου κατά την διάρκεια εγχειρήσεων. Αυτό σημαίνει ότι τα όποια αποτελέσματα της έρευνας δεν μπορούν (τουλάχιστον ακόμα) να αναπαραχθούν με ένα απλό ηλεκτροεγκεφαλογράφημα. Εμμένω σε αυτό, καθότι το εγκεφαλογράφημα είναι μια διαδικασία ευρέως διαδεδομένη που χρησιμοποιείται σε διάφορες, έστω και προληπτικές, εξετάσεις, γεγονός που μπορεί να υπονοήσει ότι το συγκεκριμένο πείραμα είναι εύκολο να επαναληφθεί σε κάθε άνθρωπο. Πράγμα το οποίο δεν ισχύει. Οι λέξεις δεν έχουν αναδομηθεί πλήρως, παρουσιάζοντας τεράστιες ελλείψεις, ειδικά στην αρχή και στο τέλος της λέξης (αν ακούσετε τις λέξεις στο βίντεο θα το καταλάβετε), έχουν όμως πολύ καλή πιστότητα χρονικής αναδόμησης των συλλαβών. Οι ίδιοι οι ερευνητές σημειώνουν δε ότι η ποιότητα αναδόμησης είναι πολύ χαμηλή για την επίτευξη αντίληψης και κατανόησης των λέξεων από ανθρώπους. Η αναγνώριση των λέξεων γινόταν από ειδικό πρόγραμμα υπολογιστή και η πιστότητα αναδόμησής τους κρίθηκε από στατιστικά κριτήρια. Οι ερευνητές αναφέρουν ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί, έπειτα από την τελειοποίηση της τεχνικής (όταν και αν αυτή γίνει), για την αποκωδικοποίηση φανταστικών εσωτερικών διαλόγων, που υποτίθεται ότι εδράζουν στην συγκεκριμένη εγκεφαλική περιοχή. Το κατά πόσο πράγματι εδράζουν εκεί δεν το γνωρίζουμε με σιγουριά.

Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ούτε η αναπαραγωγή και αναδόμηση των λέξεων είναι ακριβής, όπως αναφέρει το άρθρο του tvxs.gr, ούτε η τεχνική που αφήνουν να εννοηθεί ότι χρησιμοποιήθηκε ήταν αυτή που αναφέρεται στο άρθρο, ούτε η αποκωδικοποίηση της σκέψης ήταν ο στόχος της έρευνας.

Επέλεξα το συγκεκριμένο άρθρο, γιατί είναι από τα πιο καλά και ακριβή που έχω διαβάσει σε εκλαϊκευμένη μορφή, και ίσως να μοιάζουν όλες οι παρατηρήσεις μου ανούσιες ή υπερβολικά λεπτομερείς. Δυστυχώς, όμως, δεν είναι. Αυτό μπορεί να το επιβεβαιώσει ο οποιοσδήποτε έχει έστω και μικρή επαφή και γνώση του τομέα αυτού. Επιπλέον, είναι ένα σχετικά «αθώο» πείραμα με μικρής εφαρμογής αποτελέσματα. Δεν επέλεξα τον συγκεκριμένο ιστότοπο τυχαία, καθότι υποτίθεται ότι αποτελεί ένα από τα πιο αξιόπιστα εναλλακτικά site σε διάφορα θέματα (ζήτημα στο οποίο δεν θέλω να επεκταθώ, τουλάχιστον στην παρούσα δημοσίευση). Δεν ξέρω αν το άρθρο αυτό ήταν μια απλή μετάφραση ή μια ατυχής ερμηνεία των αποτελεσμάτων, αλλά πόσες ατυχείς ερμηνείες μπορεί να υπάρξουν;

Γιατί θεωρώ ότι είναι επικίνδυνες τέτοιου είδους γενικεύσεις; Η δύναμη της αυθεντίας που κατέχουν οι επιστήμονες είναι τρομερή. Πόσοι άνθρωποι επαφίενται στα χέρια της επιστήμης και αναπαράγουν συμπεράσματά της καθημερινά, για να στηρίξουν τα επιχειρήματά τους; Θα έλεγα, σχεδόν όλοι το κάνουμε, λίγο ή πολύ. Αλλοιώνοντας την επιστημονική γνώση και πασάροντάς την στο ευρύ κοινό, δίνεται μια «κοινά αποδεκτή αλήθεια» που μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον οποιοδήποτε, χωρίς να είναι ορθή. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα το κακό ίσως είναι μικρό. Μπορεί να βρεθεί κάποιος που να πιστέψει και να αναπαράξει την πεποίθησή του ότι μπορούμε να διαβάσουμε την σκέψη, ή το τι ακούει ένας άνθρωπος. Στις περιπτώσεις όμως, που έχεις έρευνες που μελετούν φυλετικά DNA, παραδείγματος χάριν, μπορεί να καταλήξεις με έναν φασίστα εθνικιστή που σου πλασάρει ως στέρεο επιχείρημα το «εθνικό» ή «ανώτερο» DNA, επειδή το διάβασε σε μια αμφιβόλου ποιότητας φυλλάδα, που εκλαΐκευσε κατά βούληση ένα αμφιβόλου ή μη ποιότητας επιστημονικό εγχείρημα.

Καλώς ή κακώς, η πλειοψηφία των άρθρων τέτοιου τύπου έχουν να κάνουν με μελέτες ψυχολογίας ή κοινωνιολογίας. Εκεί είναι που γίνεται κανονική σφαγή. Αφήνοντας κατά μέρος την εγκυρότητα των μελετών αυτών καθαυτών, η «μετάφρασή» τους για τον αναγνώστη είναι τόσο χυδαία, που το μόνο που κάνει είναι να αναπαράγει στερεότυπα και να προωθεί ακόμη μεγαλύτερες διακρίσεις, οδηγώντας σε διάφορους ψυχολογικούς μηχανισμούς να αναλάβουν δράση. Συνήθως τα άρθρα αυτά προσεγγίζουν το όποιο ζήτημα κατηγοριοποιώντας κοινωνικές ομάδες, μεγαλώνοντας το χάσμα των ήδη υπαρχόντων ομάδων και τονίζοντας τις διαφορές. Και όταν λέω διαφορές δεν εννοώ την διαφορετικότητα του καθενός μας, αλλά τις τυπικές, καθεστωτικές διαφορές που ορίζονται από το σύστημα: άντρες-γυναίκες, λευκοί-μαύροι, straight-gay κ.ο.κ. Έχεις, λοιπόν, στα χέρια σου την «επιστημονική αλήθεια» που σου επιβεβαιώνει την προκατάληψή σου, αναπαράγει τα πρότυπα που ισχύουν και σταθεροποιεί την αμεταβλητότητά σου.

Η αλλοίωση, διαστρέβλωση, δημιουργία εκ του μηδενός της είδησης υπάρχει στα ΜΜΕ από γεννήσεώς τους. Πολλοί θα πουν «τι μας νοιάζει για την επιστήμη; Εδώ μας λένε μπούρδες για πράγματα τα οποία έχουν άμεση σχέση με τη ζωή μας και την καθημερινότητά μας. Εκεί θα κολλήσουμε;». Και πιθανόν να έχουν δίκιο. Ένα βασικό ζήτημα, όμως, είναι η δυνατότητα προσέγγισης της πρωτογενούς πηγής. Στην περίπτωση που μιλάμε για την κοινωνική πραγματικότητα, την οικονομία, την εργασία, την καταστολή, λίγο πολύ, όλοι ξέρουμε ή μπορούμε να μάθουμε τι γίνεται. Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν εγχειρήματα, κυρίως διαδικτυακά, που φροντίζουν γι’ αυτό. Επίσης, είμαστε όλοι μέλη της κοινωνίας και έστω βιωματικά μπορούμε να κρίνουμε αν αυτό που θα μας πουν στις ειδήσεις είναι σωστό ή λάθος, ψέμα ή αλήθεια. Όταν, όμως, μιλάμε για επιστημονικά θέματα η δυνατότητα πρόσβασης στην πηγή και κατανόησης των επιστημονικών άρθρων είναι περιορισμένη. Δεν μπορούμε, ούτε είμαστε υποχρεωμένοι να έχουμε γνώσεις για όλα τα πεδία ερευνών, ούτως ώστε να αντιλαμβανόμαστε τα αποτελέσματά τους.

Και για να κλείσω, επειδή αρκετά μακρηγόρησα, δεν λέω ότι όλα τα άρθρα είναι αναληθή. Ανακριβή είναι. Ούτε υποστηρίζω ότι είναι καλύτερο ο κόσμος να έχει πλήρη άγνοια των επιστημονικών ανακαλύψεων. Τουναντίον. Πρέπει ο κόσμος να μαθαίνει τι είναι επιστήμη, τι συμβαίνει και τις ανακαλύψεις. Πρέπει να ενημερώνεται με απλά λόγια που να μπορεί να τα κατανοήσει. Αλλά όχι να παραπληροφορείται. Ειδικά χωρίς να έχει την δυνατότητα να διασταυρώσει την πληροφορία που του δίνεται.

Στηρίξτε το omniatv:

Σχόλια

0 0 votes
Βαθμολογία άρθρου
Subscribe
Notify of
guest
0 Σχόλια
Inline Feedbacks
View all comments
Μετάβαση στο περιεχόμενο