Σε ομιλία-συζήτηση που πραγματοποιήθηκε στις 8 Ιανουαρίου 2013 στον χώρο του Ινστιτούτου Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης με θέμα
τον σύγχρονο ρόλο των αρχείων τέχνης αναφέρθηκαν οι Τζούλια Δημακοπούλου διευθύντρια του Ινστιτούτου και Michelle Elligott διευθύντρια των αρχείων του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης,ΜοΜΜα , Νέας Υόρκης.
Η εκδήλωση έγινε σε συνεργασία με το Ιδρυμα
FULBRIGHT.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΡΧΕΙΩΝ (ομιλία Τζούλιας Δημακοπούλου)
Η σημερινή μας συζήτηση έχει μια ξεχωριστή αφετηρία. Την επιθυμία της Λίζης Καλλιγά να μας κάνει κοινωνούς των συναισθημάτων της, των συγκινήσεων που ένοιωσε παρακολουθώντας επί χρόνια και τεκμηριώνοντας φωτογραφικά, την εγκατάλειψη και την φθορά που οδηγεί στην τελική εξαφάνιση ενός αξιόλογου αρχιτεκτονικού έργου, δομημένου για να αναδείξει και να προσφέρει μια άλλη ποιοτική σχέση μεταξύ των επισκεπτών και των κατοίκων ενός τόπου με το περιβάλλον.
Αυτή η ανάγκη διάσωσης διαμέσου της μνήμης, δεν είναι διαφορετική από τους σκοπούς ενός αρχείου, με την έννοια της διαφύλαξης και παράδοσης στους μεταγενέστερους ενός τεκμηριωμένου υλικού, που εν δυνάμει, μπορεί ενεργοποιώντας την μνήμη, να συμβάλει σε καινούργιες δημιουργίες.
Ομολογώ όμως ότι η λέξη αρχείο, για μένα προσωπικά, δεν ανταποκρίνεται ακριβώς στην σχέση μας με την μνήμη. Η μνήμη είναι επιλεκτική, υποκειμενική και πολύ δύσκολα μπορεί να γίνει αντικειμενική. Και αν σκεφτούμε ότι το παρελθόν επικυρώνεται εφόσον το αναγνωρίζει το παρόν, τότε συνειδητοποιούμε ότι το εκάστοτε παρόν θα καθορίσει την χρήση του αρχείου με έναν, ανάλογα με την εκάστοτε επικαιρότητα, διαφορετικό τρόπο.
Έχοντας όλα αυτά υπόψη μας προχωρήσαμε στην δομή ενός αρχείου σύμφωνα με τις ανάγκες του παρόντος, και συγχρόνως με πρόθεση να προσφέρουμε προς χρήση μια συνολική και αντικειμενική καταγραφή με δυνατότητες πολλαπλών και πολυσύνθετων προσεγγίσεων.
Η παντελής έλλειψη μιας πλήρους καταγραφής όλων των παραγόντων που επηρέασαν τις εικαστικές εξελίξεις στον τόπο μας, από το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα και έκτοτε, θεωρήσαμε αναγκαίο να συμπεριλάβουμε το σύνολο του πλαισίου της τέχνης: συγγραφείς, θεωρητικούς, Μουσεία, αίθουσες τέχνης, συλλέκτες, φορείς δημόσιους και ιδιωτικούς, εκδότες κ.ά., που με το έργο τους επηρεάζουν το κλίμα μέσα στο οποίο παράγεται ένα μέρος του εικαστικού έργου.
Γνωρίζουμε όλοι ότι υπερισχύουν στις προτιμήσεις των αποδεκτών οι διάφορες τάσεις ανανέωσης της έκφρασης και των εικαστικών μέσων, με αποτέλεσμα κάθε φορά, τα μέσα προβολής να επικεντρώνονται σε ορισμένα κινήματα και να περιθωριοποιούνται οι διαφορετικές προσεγγίσεις.
Παραβλέπουμε το έργο καλλιτεχνών που έχουν μια διαφορετική θέση και ακολουθούν ένα προσωπικό όραμα που δεν εντάσσεται στο γενικό κλίμα της εποχής, με αποτέλεσμα να αγνοούνται από τους ιστορικούς και τους επίσημους φορείς που καταθέτουν θεωρητικά κείμενα και οι μελλοντικοί ερευνητές να μην έχουν άμεση πρόσβαση στα καλλιτεχνικά γεγονότα που χαρακτήριζαν την εποχή την οποία μελετούν.
Άσχετα όμως από αυτές τις πρόχειρες παρατηρήσεις, ο βασικός στόχος μας, της συνολικής καταγραφής, απαιτούσε μια αντικειμενική αντιμετώπιση του αρχειακού υλικού. Προσπαθήσαμε να θέσουμε κανόνες βάσει των οποίων το αρχείο του ισετ να μην παρεμβαίνει αξιολογικά στα στοιχεία που παραθέτει· γεγονός που απαιτεί, όσο το δυνατόν, πιο έγκυρη τεκμηρίωση και σεβασμό στο αρχειακό υλικό που τόσο ανιδιοτελώς μας προσφέρουν καλλιτέχνες και φορείς δημόσιοι και ιδιωτικοί.
Η σύγχρονη τεχνολογία μας επιτρέπει σύνθετες αναζητήσεις που επιτρέπουν την ανασύσταση του κλίματος κάθε εποχής έτσι ώστε η επικοινωνία με την μνήμη να είναι τεκμηριωμένη· βασισμένη στο σύνολο της δημιουργικού προϊόντος, με τρόπο όσο το δυνατόν αντικειμενικότερο. Οι εξελίξεις γενικότερα, μπορεί να βασίζονται στην νεοτερικότητα, που συχνά στηρίζεται στο διαφορετικό τρόπο που ανασυνθέτει παραδοσιακά στοιχεία.
Βρεθήκαμε, χωρίς να το καταλάβουμε, ακόλουθοι της γενικής τάσης του λεγόμενου πυρετού των αρχείων.
Βαθύτερη επιθυμία μας ήταν και παραμένει η ανάδειξη και η πλατύτερη επικοινωνία του έργου τέχνης. Ο διάλογος με το κοινό, με καλλιτέχνες και θεωρητικούς ήταν η φυσική εξέλιξη του έργου μας. Ένα αρχείο επομένως ανοιχτό· ενεργό.
Δουλεύοντας σε αυτόν τον τομέα αντιληφθήκαμε την διασύνδεση της τέχνης με την παγκοσμιοποίηση. Οι σημερινές προτάσεις των καλλιτεχνών υποδεικνύουν μια ανάγκη αντίστασης στην ισοπέδωση των ιδιαιτεροτήτων που χαρακτηρίζουν τους λαούς.
Δεν θα επεκταθώ στους βαθύτερους στόχους της παγκοσμιοποίησης, που μοιάζει να επικεντρώνεται στην οικονομία. Ασφαλώς δεν έχω τις γνώσεις, μπορώ όμως να διακρίνω μέσα από την στάση καλλιτεχνών και γενικότερα του πλαισίου της τέχνης, την ευαισθησία με την οποία προσεγγίζουν, αναλύουν και επικοινωνούν δημιουργικά με την μνήμη· και ίσως αυτό επέβαλε την σημασία που πήραν στις μέρες μας τα αρχεία, και την διαφοροποίησή τους από παλαιότερες πρακτικές.
Σήμερα τα αρχεία δεν είναι μόνον διαφύλαξη του παρελθόντος. Με τις δυνατότητες που προσφέρει η ψηφιακή εποχή που βιώνουμε, έγιναν ένα εργαλείο στο οποίο ο καθένας μας μπορεί να προσφύγει και να το χρησιμοποιήσει σύμφωνα με τις προσωπικές του αναζητήσεις. Αναφερόμαστε επομένως σε αρχεία ενεργά.
Η διαμόρφωση της μνήμης μας έχει βαθιές ρίζες και θα μπορούσαν να είναι μια ξεχωριστή μελέτη. Εκείνο που με ενδιαφέρει να υπογραμμίσω σήμερα είναι ο ρόλος της στην εξέλιξη του πολιτισμού και ειδικότερα στα επιφαινόμενά της στην καλλιτεχνική έκφραση. Η μνήμη είναι η βαθύτερη σχέση που μας συνδέει άρρηκτα με τις καταβολές μας.
Οι καλλιτέχνες ανέκαθεν και με μεγαλύτερη ένταση στην εποχή μας, κουβαλούσαν στο έργο τους την καταγωγή τους· τις αξίες και προτεραιότητες που η εκάστοτε κοινωνίες διαμόρφωναν.
Σκεφτείτε π.χ. την έκθεση DOCUMENTA του 2011. Παρουσίαζε βασικά ατομικές εκθέσεις καλλιτεχνών που προέρχονταν από όλες τις ηπείρους. Ήταν εκπληκτικό το πόσο ξεκάθαρα τα έργα αντιπροσώπευαν την ιστορία, τους μύθους, την μοναδικότητα του πολιτισμού της χώρας καταγωγής του καλλιτέχνη.
Οι καλλιτέχνες σήμερα προσπαθούν να διαφυλάξουν τις ιδιαιτερότητες που κάνουν τόσο ενδιαφέρουσα, εποικοδομητική, και καθοριστική τη συμβολή τους στις πολιτιστικές εξελίξεις.
ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΤΑ ΑΡΧΕΙΑ: Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΜΑΣ
Ινστιτούτο Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης, Αθήνα 8/1/2013
Michelle Elligott
Διευθύντρια Αρχείων Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης Νέας Υόρκης (MoMa)
[ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Για περισσότερα από 80 χρόνια, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης βρίσκεται στο προσκήνιο της προσπάθειας να αναγνωριστεί και να οριστεί αυτό που ονομάζουμε μοντέρνα τέχνη, μοντερνισμό και μοντέρνο μουσείο. Το Μουσείο ιδρύθηκε το 1929 με σκοπό να εστιάσει στη σύγχρονη τέχνη και στις αμέσως προγενέστερές της περιόδους, μια οπτική που δεν συμμεριζόταν κανένα άλλο μουσείο στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεδομένη στιγμή. Κρίσιμα για την κατανόηση του μοναδικού ρόλου του συγκεκριμένου ιδρύματος, αλλά και της ίδιας της εξέλιξης και κωδικοποίησης της μοντέρνας τέχνης είναι τα αρχειακά τεκμήρια, καθώς επιτρέπουν σε ερευνητές, επιμελητές και καλλιτέχνες να αναλύσουν και να κατανοήσουν ό,τι έχει προϋπάρξει, ώστε να στηριχθούν επάνω του και να αναπτύξουν νέες εκθεσιακές και μουσειολογικές πρακτικές, νέες επιστημολογικές προσεγγίσεις, ακόμη και νέες καλλιτεχνικές πρακτικές.
[ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Η ιστορία των Αρχείων του ΜοΜΑ είναι πολύ πιο πρόσφατη, αφού ιδρύθηκαν, ως ξεχωριστό τμήμα, μόλις το 1989, περίπου 60 έτη μετά την δημιουργία του Μουσείου. Πρέπει να πω πως κάτι τέτοιο δεν ήταν ασυνήθιστο στο πλαίσιο λειτουργίας των μουσείων στις Ηνωμένες Πολιτείες, δεδομένου ότι μόλις στη δεκαετία του 1980 αναγνωρίσθηκε σε εθνικό επίπεδο η σημασία του να διαθέτουν αρχεία τα μουσεία και ένα παράρτημα των Κρατικών μας Αρχείων ξεκίνησε ένα πρόγραμμα, το οποίο, με τη σειρά του, υποστήριξε την ανάπτυξη νέων προγραμμάτων στον τομέα αυτό. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Το τμήμα Αρχείων του ΜοΜΑ ανήκει στη Μονάδα Επιμέλειας του Μουσείου και τελεί υπό την εποπτεία του Αναπληρωτή Διευθυντή του Τομέα Επιμέλειας. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς, πως, στην ουσία, με τη δημιουργία των Αρχείων το MoMA, ως φορέας, αποδέχεται και ενδυναμώνει το ρόλο του στην ιστορία της τέχνης του 20ου και του 21ου αιώνα. Πράγματι, όπως γνωρίζετε [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ], η ίδια η λέξη “archives” προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «ἀρχεĩον» (περ. 360 π.Χ.), που σημαίνει αυτό το οποίο ανήκει σε ένα χώρο γραφείου ή τα επίσημα κρατικά έγγραφα και τον χώρο στον οποίο φυλάσσονται. Επιπλέον, το ρήμα «ἄρχω» σημαίνει ασκώ την εξουσία, καθοδηγώ ή κυβερνώ, και εδώ είναι χρήσιμο να τονίσουμε την έννοια της εξουσίας που ενυπάρχει στα αρχεία (κάτι που αντιστρόφως υποννοεί φυσικά και το αντίθετο, όταν η τεκμηρίωση αυτή ελλείπει, είτε λόγω συγκεκριμένου σχεδιασμού είτε από λάθος ή και από σύμπτωση). Τα αρχεία παρέχουν αποδεικτικά στοιχεία, πληροφορίες και διαθέτουν εγγενή αξία.
[ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Αρχικά, τα Αρχεία του ΜοΜΑ επικεντρώθηκαν στην τεκμηρίωση της ιστορίας του ίδιου του φορέα, φυλάσσοντας, ταξινομώντας και διατηρώντας προσβάσιμα ανενεργά έως τότε αρχεία και συλλέγοντας υλικό σχετικό με το έργο του Μουσείου, όπως: [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] αρχεία σχετικά με την ιστορία του (αρχειακό υλικό εκθέσεων, πρακτικά, αναφορές επιτροπών, αρχεία των επιμέρους τμημάτων, αρχεία που αφορούν στον προγραμματισμό των δράσεων του μουσείου, ηχητικά και οπτικοακουστικά ντοκουμέντα) [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ], προσωπικά έγγραφα των εφόρων και των διευθυντών καθώς και [4 ΔΙΑΦΑΝΕΙΕΣ] προφορικές μαρτυρίες. Επιπλέον, το φωτογραφικό μας αρχείο [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] περιλαμβάνει δεκάδες χιλιάδες φωτογραφίες, συμπεριλαμβανομένων φωτογραφιών του ανθρώπινου δυναμικού του Μουσείου, των κτιρίων και των χώρων του και φωτογραφίες από τις εκδηλώσεις που πλαισιώνουν τις εκάστοτε εκθέσεις. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ]. Ειδικά σε ό,τι αφορά στις ίδιες τις εκθέσεις που έχουν πραγματοποιηθεί στο μουσείο, στο φωτογραφικό αρχείο περιλαμβάνονται περισσότερες από 19.000 σχετικές φωτογραφίες, οι οποίες είναι καθοριστικής σημασίας για τη μελέτη της ιστορίας της τέχνης αλλά και για την ίδια την ιστορία του σχεδιασμού εκθέσεων και των εκθεσιακών πρακτικών. Οι φωτογραφίες αυτές ψηφιοποιήθηκαν από το ARTstor, έναν οργανισμό που χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Andrew W. Mellon και ο οποίος τις δημοσιεύει στο διαδίκτυο, μέσω συνδρομής. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ]. Από το 1998, ο σκοπός και οι αρμοδιότητές μας έχουν διευρυνθεί και είμαστε πλέον υπεύθυνοι για όλα τα αρχεία του Μουσείου όπως, ενδεικτικά, το Αρχείο Paul Rosenberg, το Αρχείο Silverman Fluxus, τα Έγγραφα Herman Daled και Seth Siegelaub, το Αρχείο του Περιοδικού Avalanche κ.ά.. Επιτρέψτε μου να σας μιλήσω για 2 από αυτά τα οποία είναι και πρόσφατα αποκτήματα:
[ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Θα ξεκινήσω με το Αρχείο του Περιοδικού Avalanche. Όπως ίσως πολλοί από εσάς γνωρίζετε, το Avalanche υπήρξε ένα εξαιρετικά σημαντικό περιοδικό, ένα μοναδικό υβρίδιο, κάτι ανάμεσα σε περιοδικό, artist’s book και “ εκθεσιακό χώρο έντυπης μορφής”, που παρουσίαζε έργα και ιδέες με θέμα το διάλογο και τη συνομιλία. Το περιοδικό ιδρύθηκε από τους Willoughby Sharp και Liza Bear και στη δεκαετία του ‘70 ασχολήθηκε αποκλειστικά με τη σύγχρονη τέχνη, από την πλευρά περισσότερο των καλλιτεχνών και λιγότερο των κριτικών, μελετώντας το νέο, για την εποχή, είδος της media art [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ], και συμπεριελάμβανε έργα από το πεδίο της land art, της εννοιολογικής τέχνης, περφόρμανς και βίντεο. Με τις ενδελεχείς συνεντεύξεις του, την εκτεταμένη χρήση φωτογραφίας και το δυναμικό του ντιζάιν, το περιοδικό διερεύνησε νέες μορφές τέχνης, οι οποίες αναπτύσσονταν εκείνη την εποχή σε Η.Π.Α. και Ευρώπη. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Τα αρχεία του περιοδικού περιλαμβάνουν αυτά τα σημαντικά πρωτογενή έγγραφα, μεταξύ των οποίων τα τεκμήρια των περφόρμανς του Vito Acconci καθώς και 200 κασέτες ήχου από αδημοσίευτες συνεντεύξεις με σημαντικούς καλλιτέχνες όπως οι Joseph Beuys, Γιάννης Κουνέλλης, Bruce Nauman, Ed Ruscha και Robert Smithson.
[ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Ένα ακόμη πρόσφατο απόκτημα είναι τα Έγγραφα Seth Siegelaub. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό σώμα αρχειακών τεκμηρίων, [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] που περιλαμβάνει ντοκουμέντα από τις πρώτες του ιστορικές πλέον εκθέσεις, όπως εκείνη του 1966, αλλά και από τις μεταγενέστερες εννοιολογικές εκθεσιακές του εκδόσεις, όπως το θρυλικό του πλέον Xerox Book [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ], εμπλουτισμένο με την αλληλογραφία του με καλλιτέχνες, όπως τους Carl Andre, Lucy Lippard, Sol LeWitt και Lawrence Weiner [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ].
[ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Σχετικά με αυτό το θέμα, πιθανόν να γνωρίζετε, ότι το MoMA πρόσφατα ολοκλήρωσε μια διαδικασία συγχώνευσης με το Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης PS1, η οποία διήρκησε μια δεκαετία. Τα τελευταία τέσσερα χρόνια, έχουμε αναλάβει την διεκπεραίωση αρχειακών εργασιών που αφορούν στα ογκωδέστατα αρχεία του PS1, τα οποία καταγράφουν τη 40 ετών ιστορία του πρωτοποριακού αυτού ιδρύματος σύγχρονης τέχνης. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Συγκεκριμένα, τα αρχεία αυτά περιλαμβάνουν υλικό που τεκμηριώνουν το μεγαλύτερο μέρος των σχεδόν 1.000 εκθέσεων και εκδηλώσεων που έχουν διοργανωθεί στο PS1 από το 1971. Δεδομένου ότι πολλές από αυτές τις εκθέσεις ήταν οι πρώτες αμερικανών και διεθνών καλλιτεχνών, οι οποίοι τότε έκαναν την παρθενική τους εμφάνιση ή βρίσκονταν σε πολύ πρώιμο στάδιο της καριέρας τους, αλλά που σήμερα είναι γνωστοί και καταξιωμένοι, καταλαβαίνετε την τεράστια σημασία του αρχείου αυτού. Με αυτές τις σημαντικές αρχειακές συλλογές έχουμε εδραιώσει τη θέση μας ως εξέχον αποθετήριο πρωτογενών πηγών που διατίθενται για τη μελέτη και την κατανόηση της εννοιολογικής τέχνης των δεκαετιών του ‘60 και του ’70.
Τα Αρχεία του MoMA συνιστούν, ωστόσο, όχι μόνο ένα κέντρο έρευνας, αλλά και μια πλούσια πηγή υλικού που χρίζει, από μόνο του, ανάλογης προβολής. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Πριν από τρία χρόνια, συνεπιμελήθηκα μια έκθεση με τίτλο 1969, που παρουσιάστηκε στο PS1, το υλικό της οποίας προερχόταν από τις συλλογές και τα αρχεία του MoMA. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Ήταν μια έκθεση ορόσημο για το Μουσείο, καθώς το 40% από τα 200 εκθέματα, προερχόταν από τα Αρχεία. Έφερα στην επιφάνεια τεκμήρια από τη σημαντική περιουσία των Αρχείων, όπως σπάνιο φωτογραφικό υλικό από περφόρμανς καλλιτεχνών. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Ομοίως, υλικό από τα Αρχεία ήταν εκείνο που κάλυψε σημαντικά κοινωνικά ζητήματα, απόντα σε μεγάλο βαθμό από τη συλλογή έργων τέχνης του Μουσείου, όπως αυτές οι πολύ παραστατικές αφίσες του Κινήματος των Μαύρων Πανθήρων. Παρουσιάσαμε αρχειακό υλικό με παραδοσιακά μέσα, όπως την έκθεση τεκμηρίων σε προθήκες. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Σε κάποιες περιπτώσεις, πειραματιστήκαμε με την τρέχουσα ιδιότητα ή ταξινομική θέση κάποιου αρχειακού τεκμηρίου, αντιπαραβάλλοντάς το με κάποιο άλλο, π.χ. τοποθετήσαμε ένα αντικείμενο της μουσειακής συλλογής σε πλαίσιο πάνω στον τοίχο, και κάποιο άλλο αντίστοιχο το οποίο, όμως, προέρχεται από τα αρχεία, σε προθήκη. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Επίσης, ενεργοποιήσαμε τα αρχεία, χρησιμοποιώντας τα για να αναβιώσουμε μια μικρή έκθεση που είχε παρουσιαστεί στο ΜοΜΑ το 1969. Συγκεκριμένα, το πρωτότυπο ανάπτυγμα (mock up) για το κείμενο τοίχου της αρχικής έκθεσης το χρησιμοποιήσαμε ως το εισαγωγικό ενημερωτικό κείμενο της νέας έκθεσης, συνοδεύοντάς το από μια λεζάντα που εξηγούσε ότι στην ουσία επρόκειτο για ιστορικό τεκμήριο από τα Αρχεία.
[ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Έχω, επίσης, αφιερώσει μια ολόκληρη έκθεση στις επιστολές του καλλιτέχνη James Lee Byars προς την επιμελήτρια του Μουσείου Dorothy C. Miller, όπου τα όρια μεταξύ έργου τέχνης και αρχειακού τεκμηρίου σαφώς καθίστανται ρευστά. Ο Byars διακρίθηκε στην “επιστολική τέχνη” (epistolary art), [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] και οι επιστολές αυτές αφορούν στον ίδιο τον πυρήνα της πρακτικής του καλλιτέχνη: την προσήλωσή του στο εφήμερο και την έφεσή του προς ό, τι ο ίδιος όριζε ως αντικείμενα επιτέλεσης (performative objects).
[ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Εξαιτίας αυτών των επιτυχημένων εκδηλώσεων, προσκλήθηκα πριν από 2 χρόνια να συν-επιμεληθώ την έκθεση με τίτλο “Abstract Expressionist New York”. Σε κεντρικό σημείο της έκθεσης τοποθετήθηκαν προθήκες με τεκμήρια από τη σειρά εκθέσεων του MoMA με τίτλο “Americans” καθώς και από τη σειρά “New American Painting” αλλά και φωτογραφίες και επιστολές που αποκάλυπταν το πορτρέτο και το χέρι του καλλιτέχνη, προσωποποιώντας έτσι τα εμβληματικά, αφηρημένα έργα που κρέμονταν στους τοίχους. Επιπλέον, ο συνοδευτικός κατάλογος της έκθεσης, ξεκινά με μια εκτενή μελέτη, στην οποία παρουσιάζεται ιστορικής αξίας φωτογραφικό υλικό από το φωτογραφικό αρχείο μας για τις ανάγκες τεκμηρίωσης της έκθεσης.
Όλες αυτές οι εκθέσεις έθεσαν το σημαντικό και επίκαιρο θέμα της ρευστότητας των ορίων μεταξύ τέχνης και αρχείου, αλλά και μεταξύ τέχνης και τεχνουργήματος (artifact). [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Έγγραφα που είχαν σταλεί χρόνια πριν με το ταχυδρομείο ως συνοδευτικό και ενημερωτικό υλικό από καλλιτέχνες προς επιμελητές του MoMA, κατέληξαν στους φακέλους επιμελητών στα Αρχεία. Τώρα, με το πέρασμα του χρόνου και τη διεύρυνση της έννοιας και του περιεχομένου της τέχνης, τέτοια έγγραφα θεωρούνται, όλο και περισσότερο, έργα τέχνης. Εκτός από την αποδεικτική και πληροφοριακή τους αξία, τα έγγραφα αυτά μπορεί να διαθέτουν αυτό που η αρχειακή κοινότητα ονομάζει εγγενή αξία ή μια εγγενή σημασία που προέρχεται είτε από τα ίδια τα φυσικά χαρακτηριστικά του αντικειμένου είτε από τις ιδιότητες και τις λειτουργίες που έχει, στο μεταξύ, προσλάβει, [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ], όπως αυτά τα τεχνουργήματα του Byars ή αυτό που μου αρέσει να αποκαλώ, αν θέλετε, τέχνη του αρχείου (archival art). Είναι, άραγε, μια παρτιτούρα, οι φωτογραφίες ή άλλα “κατάλοιπα” μιας performance τα ντοκουμέντα (τεκμήρια) ενός εφήμερου έργου τέχνης ή είναι συστατικά, μέρος του ίδιου του έργου; Άραγε ντοκουμέντα τα οποία παράγονται από καλλιτέχνες, αλλά δεν αφορούν στην παραγωγή “τελικών”, συγκεκριμένων έργων, αποτελούν “αντικείμενα” τέχνης και εμπεριέχουν ή εξασφαλίζουν τη συναφή αύρα τους; Τα συγκεκριμένα ερωτήματα ισχύουν μόνο σε περίπτωση απουσίας κάποιου άλλου αντικειμένου ή προϊόντος που δημιουργήθηκε από τον καλλιτέχνη; Και, φυσικά, υπάρχει επίσης μια τάση να επανεκτιμώνται ως αντικείμενα τέχνης, αντικείμενα, τα οποία θεωρούσαμε παλαιότερα ως έγγραφα και σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στην πάροδο του χρόνου το γεγονός ότι βλέπουμε αρχειακό υλικό να αναγάγεται σε έργο τέχνης. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Αλλά, αν θεωρήσουμε ότι οι φωτογραφίες μιας περφόρμανς ανήκουν περισσότερο σε μια συλλογή έργων τέχνης, μια θέση που από μόνη της ενισχύει την ιδέα του μοναδικού έργου τέχνης, τί θα συμβεί όταν τις αποσχίσουμε από το ιστορικό τους πλαίσιο, γεγονός που αποτελεί και την ουσία της έννοιας του αρχείου; Για παράδειγμα, διαθέτουμε φωτογραφίες από περφόρμανς του Scott Burton στα αρχεία, όπως αυτή από την περφόρμανς “Disguise”, την οποία ο ίδιος προσωπικά σχολίασε για να προσδιορίσει τον εαυτό του στο δρόμο, μαζί με γραπτές περιγραφές του έργου. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Ή αυτό το παράδειγμα, μια φωτογραφία από το “Dream”, η οποία συνοδεύεται από μια χειρόγραφη περιγραφή του έργου και στη συνέχεια από τις οδηγίες του, τη μουσική παρτιτούρα, καθώς και τα συνοδευτικά έντυπα των εκδηλώσεων [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ], όπως το πρόγραμμα και τα ενημερωτικά φυλλάδια των περφόρμανς “Streetworks”, όπου και έλαβε χώρα το “Dream”. Και ήταν ο ίδιος ο Burton που κράτησε όλο αυτό το υλικό συγκεντρωμένο, μαζί με σημειώσεις, περιοδικά, ακόμη και με ένα αρχείο οπτικής έμπνευσης που περιέχει αποκόμματα και φωτογραφίες της ανθρώπινης μορφής. Έτσι, μπορείτε να καταλάβετε πως λειτουργεί όλο αυτό, στο σύνολό του.
[ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Αναπόφευκτα, οι διαχωρισμοί ανάμεσα στην τέχνη και το αρχειακό τεκμήριο, το έργο τέχνης και το τεχνούργημα (artifact), είναι τεχνητοί και διάτρητοι και αναπαράγουν τη διάκριση μεταξύ τέχνης και ζωής. Σύμφωνα με την εμπειρία μας, κάποια έργα “τέχνης” – όπως αυτή η περφόρμανς του Burton που κοιμάται στα εγκαίνια μιας γκαλερί – θα καταλήξουν στα Αρχεία και κάποια αρχειακά τεκμήρια θα ταξινομηθούν σε συλλογή έργων τέχνης. Θα προκύψει η ανάγκη για έρευνα, τόσο πάνω στα αρχεία όσο και στη συλλογή. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Με απλά λόγια, η διάκριση μεταξύ της τέχνης και των αρχειακών αποτυπωμάτων της, δεν είναι πλέον έγκυρη. Πρέπει να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε το αντικείμενο, να σεβαστούμε τις προθέσεις του και να διασφαλίσουμε ότι εξυπηρετούνται κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο και επίσης να θυμόμαστε ότι το πλαίσιο μπορεί να είναι το ίδιο το περιεχόμενο (context can be content).
Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην περίπτωση της τέχνης των τελευταίων δεκαετιών, με την τάση της αποϋλοποίησης του έργου τέχνης, όπου το έργο δεν επιβιώνει. Έγγραφα με οδηγίες της Lee Lozano ή χειρόγραφες παρτιτούρες του Vito Acconci [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] – αποτελούν μέρη των ίδιων των έργων ή είναι ντοκουμέντα κάποιου εφήμερου έργου και επομένως αρχειακά τεκμήρια; Σε κάθε περίπτωση, η σημασία των αρχείων στο να μας παρέχουν το γενικό πλαίσιο, καθίσταται προφανής.
Esopus
[ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Ένας άλλος τρόπος με τον οποίο ενεργοποιούμε τα αρχεία είναι μέσω του “Esopus”, μίας μη-κερδοσκοπικής περιοδικής έκδοσης για τις τέχνες, όπου διατηρώ μια τακτική στήλη με τίτλο “Modern Artifacts“. Κάθε τεύχος [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] παρουσιάζει αντίγραφα τεκμηρίων από την εκτεταμένη συλλογή των Αρχείων του MoMA [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] και ένα εισαγωγικό άρθρο, όπου περιγράφω το γενικό πλαίσιο και τη σημασία του υλικού.
Ένα από τα τεύχη του ήταν αφιερωμένο στη σημαντική και καινοτόμο, αν και παραγνωρισμένη, έκθεση του 1969 με τίτλο “Spaces” της Jenny Licht [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ]. Για παράδειγμα, τα σημειώματα που είχαν σταλεί στο τμήμα Ασφαλείας του Μουσείου κατά τη διάρκεια της έκθεσης, παρέχουν εξηγήσεις στους φύλακες σχετικά με την πρέπουσα συμπεριφορά των επισκεπτών σε κάθε αίθουσα. [Στην αίθουσα του Dan Flavin, οι επισκέπτες μπορούν να παραμείνουν για όσο διάστημα επιθυμούν, ακόμα και να καθίσουν στο πάτωμα. Το ίδιο ισχύει και για την αίθουσα του Michael Asher – αλλά δεν θα πρέπει να κάνουν θόρυβο. Στην αίθουσα του Franz Erhard Walther, μπορούν να εισέλθουν και ακόμη και να αλληλεπιδρούν με τα αντικείμενα στον καμβά, εφ’ όσον ο καλλιτέχνης είναι παρών – τον υπόλοιπο χρόνο κάτι τέτοιο απαγορεύεται]. Περισσότερο από το να μεταφέρουν απλώς στους φύλακες τα αναμενόμενα καθήκοντά τους, τα έγγραφα αυτά, μέσω της δευτερογενούς ή πληροφοριακής αξίας τους, αποκαλύπτουν τη δυσκολία που είχε τόσο το Μουσείο όσο και το κοινό του να χειριστεί τις σύγχρονες καλλιτεχνικές εξελίξεις και την πρώτη παρουσίαση μιας διαδραστικής καλλιτεχνικής εγκατάστασης.
[ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Τα αρχεία μπορούν, επίσης, να παράσχουν πληροφορίες με τη διατήρηση εγγράφων για εκθέσεις που είχαν κάποτε προταθεί αλλά ποτέ δεν πραγματοποιήθηκαν. Σε κάποιο άλλο τεύχος του Esopus, αναφέρθηκα στην “Έκθεση Χ”. Τον Ιούνιο του 1940, για παράδειγμα, στον απόηχο της ανόδου στην εξουσία του Μουσολίνι στην Ιταλία και μετά την πτώση του Παρισιού στον Χίτλερ, το Μουσείο, ως παραγωγός ιδεών και όχι όπλων, αποφάσισε πως ο καλύτερος τρόπος καταπολέμησης των φασιστικών καθεστώτων ήταν μέσα από μία προπαγανδιστική έκθεση στο Μουσείο. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Σκοπός της θα ήταν να προωθήσει τα ιδεώδη της δημοκρατίας και να προσπαθήσει να κινητοποιήσει τους Αμερικανούς. Το άκρως εμπιστευτικό αυτό σχέδιο, που αναφέρεται από όσους το γνώριζαν ως “Έκθεση Χ”, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Ο θεατής θα μετείχε ενεργά σε αυτή την άκρως ιδεολογικά προσδιορισμένη παρουσίαση, στην οποία δεν θα εκτίθεντο έργα τέχνης. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Μόνο μέσα από τα Αρχεία μαθαίνουμε για το προταθέν αυτό θέαμα, στο οποίο ο θεατής θα κινείτο μέσα στο χώρο και θα αντιμετώπιζε απειλές, περνώντας πρώτα μέσα από την κουλτούρα του Ολοκληρωτισμού, στην αίθουσα της Λεωφόρου του Φασισμού [κορυφή], περικυκλωμένος από μηχανικά ανδρείκελα που χαιρετούν τον Χίτλερ, προτού να φθάσει με ασφάλεια στην Αίθουσα των Ανθρώπινων Αξιών. [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Οι λόγοι που η έκθεση αυτή δεν πραγματοποιήθηκε είναι περίπλοκοι, αλλά σε μεγάλο βαθμό οφείλονται και στον εκτιμώμενο προϋπολογισμό των 750.000 δολαρίων.
[ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] Τα αρχεία του MoMA της σημερινής εποχής είναι, πράγματι, ενεργά. Παίρνουν σάρκα και οστά σε εκθέσεις, καταλόγους, ερευνητικές εργασίες, ιστοσελίδες και ταινίες. Τα διαχειρίζεται μια ευρεία και καταρτισμένη ομάδα αρχειονόμων-ιστορικών τέχνης. Και τα ανασκάπτουν [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] ιστορικοί τέχνης, επιμελητές, δικηγόροι, σκηνοθέτες, βιογράφοι, καθηγητές, καλλιτέχνες, σχεδιαστές και φοιτητές, [ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ] αποσκοπώντας να ανακαλύψουν και να κατανοήσουν όχι ΤΗ ΜΙΑ ιστορία, αλλά τις ποικίλες ΙΣΤΟΡΙΕΣ της μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης. Στα Αρχεία του MoMA, γνωρίζουμε το παρελθόν μας, εργαζόμαστε στο παρόν και προσδοκούμε το μέλλον.
Η Michelle Elligott είναι ιστορικός τέχνης και αρχειονόμος και διευθύνει τα Αρχεία του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (MoMA, New York). Είναι συσσυγγραφέας της έκδοσης “Art in Our Time: A Chronicle of The Museum of Modern Art” (2004) και έχει συν-επιμεληθεί στο ΜοΜΑ τις εκθέσεις “1969” και “Abstract Expressionist New York: The Big Picture”. Οργανώνει τακτικά εκθέσεις αρχειακών τεκμηρίων, με πιο πρόσφατες αυτές αφιερωμένες στον James Lee Byars, το Dada και στην ιστορία του χορού στο MoMA. Είναι τακτική συνεργάτης του περιοδικού τέχνης Esopus με τη στήλη “Modern Artifacts” όπου δημοσιεύει και σχολιάζει τεκμήρια από τα αρχεία του ΜοΜΑ. Το 2005 ως υπότροφος του Ιδρύματος Fulbright διεξήγαγε έρευνα στα αρχεία του Μουσείου Μπενάκη στην Αθήνα.
Δίνει, διεθνώς, διαλέξεις και δημοσιεύει συστηματικά πάνω σε θέματα αρχείων τέχνης.
