Οι εξαιρέσεις που αποτελούν τον κανόνα
Ένας ποδοσφαιριστής χαιρετά ναζιστικά. Ένα κράτος αποφασίζει να «σηκώσει» σε μια νύχτα Χ% από όλους τους τραπεζικούς λογαριασμούς. Μια αστυνομία βασανίζει, κατ’ επανάληψη, κρατουμένους συγκεκριμένων κοινωνικών ή και πολιτικών αντιλήψεων. Ένα δικαστικό σύστημα ποινικοποιεί τις κοινωνικές σχέσεις. Πολιτικά κόμματα αναπροσαρμόζουν κατά το δοκούν τις ιδεολογίες τους για να συμμετάσχουν στη νομή της εξουσίας. Επιχειρήσεις απολύουν μαζικά εργαζόμενους για να μειώσουν λειτορυγικά κόστη, ακόμα κι αν είναι κερδοφόρες.
Υπάρχει κάτι κοινό στις ως άνω περιπτώσεις; Ναι. Είναι ρόλοι ή θεσμοί που ενεργούν σύμφωνα με τους εμπράγματους σκοπούς τους οποίους έχουν δημιουργηθεί να υπηρετούν.
Ο ποδοσφαιριστής, ως γητευτής των μαζών. Το κράτος, ως εγγυητής της αγοράς. Η αστυνομία, ως φορέας της νόμιμης βίας κατά του εσωτερικού εχθρού. Οι δικαστές, ως εγγυητές της έννομης τάξης. Τα κόμματα, ως δομές διακυβέρνησης. Οι επιχειρήσεις, ως οικονομικές οντότητες με σκοπό τη μεγιστοποίηση του κέρδους.
Κατά τον Δεκέμβρη του 2008, ένα σύνθημα που συμπύκνωνε για πολλούς την ουσία της εξέγερσης ήταν το· «Δεν είναι δολοφονία. Είναι η ουσία του κράτους». Οι από πάνω, οι μηντιοκράτες, χρησιμοποίησαν κατά κόρον τον όρο «μεμονωμένο περιστατικό».
Ο κανόνας των εξαιρέσεων
Όμως, ο Μιχάλης Χρυσοχοΐδης, επί σειρά ετών υπουργός Δημόσιας Τάξης (και ύστερα Προστασίας του Πολίτη), σε μια συνέντευξή του κατά την εξέγερση του 2008, μίλησε σαφέστατα για το «κακό που θα γινόταν κάποια στιγμή, αφού παιζόταν το παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι». Αφήνοντας στην άκρη τους πολιτικάντικους ισχυρισμούς του πρώην υπουργού που συνοψίζονται στο «στις μέρες μου δεν γίνονταν τέτοια», καταλαβαίνουμε ότι και οι ίδιοι ξέρουν πολύ καλά πως, ανάλογα με το modus operandi της αστυνομίας – για παράδειγμα – ανάλογα «περιστατικά», καθόλου «μεμονωμένα», θα λαμβάνουν χώρα.
Όμως το modus operandi δεν επιλέγεται, φέρ’ ειπείν, από κάποιαν ελεύθερη βούληση. Υπαγορεύεται αυστηρά μέσα στα στενά πλαίσια της νομοτέλειας που υπηρετεί κάθε οργανική θέση, κάθε θεσμός ή κάθε οργανισμός.
Έτσι, οι «εξαιρέσεις» αποτελούν, ουσιαστικά, μέρος αναπόσπαστο του κανόνα. Διότι ο κανόνας δεν είναι άλλος από την εξυπηρέτηση και διαιώνιση της γενεσιουργού αιτίας αυτών των δομών:
Κάποιος ποδοσφαιριστής – αναπόφευκτα – θα κάνει επίδειξη των ναζιστικών του πεποιθήσεων, εκπληρώνοντας τον ρόλο του ως ειδώλου των μαζών. Τα κράτη – αναπόφευκτα – θα κρατικοποιήσουν με κάθε μέσο τις, θεωρούμενες απαραβίαστες, ιδιωτικές περιουσίες, εκπληρώνοντας τον ρόλο τους ως προστάτες της λειτουργίας των κεφαλαιοκρατικών αγορών. Οι αστυνομίες – αναπόφευκτα – θα σκοτώνουν, θα σπάνε μούτρα και κεφάλια, είτε κρατουμένων είτε διαδηλωτών, εκπληρώνοντας τον ρόλο τους στη βίαιη πάταξη κάθε αντίδρασης των από κάτω στους από πάνω. Τα κόμματα – αναπόφευκτα – θα αφομοιώνονται στο μύλο της πολιτικής, εκπληρώνοντας τον ρόλο τους ως φορείς διακυβέρνησης. Οι επιχειρήσεις – αναπόφευκτα – θα απολύουν όσους περισσότερους μπορούν και θα πληρώνουν όσα λιγώτερα μπορούν, εκπληρώνοντας τον ρόλο τους ως μονάδες παραγωγής μέγιστου κέρδους.
Τα λειτουργικά προσχήματα
Συχνά μιλάμε για εξαιρέσεις, για μεμονωμένα περιστατικά, για εκτροπές και παραφωνίες στην εύρυθμη λειτουργία. Είτε πρόκειται για τον επαγγελματικό «αθλητισμό», είτε για το δημοκρατικό πολίτευμα, είτε για τα σώματα ασφαλείας, είτε για το οικονομικό σύστημα.
Αγνοούμε το ρόλο των προσχημάτων. Το πρόσχημα είναι ένα στοιχείο της λειτουργίας των θεσμών. Κανένας θεσμός δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς προσχήματα, διότι αν παρουσιαζόταν απέναντι στους από κάτω γυμνός, με τον πραγματικό σκοπό λειτουργίας του δηλαδή, δεν θα αποσπούσε την επιθυμητή ανοχή, τη λεγόμενη «νομιμοποίηση».
Με το πρόσχημα, κάθε θεσμός διατείνεται ότι είναι κάτι ανεκτό από τους πολλούς. Π.χ. ο πρωταθλητισμός δεν λέει ευθέως ότι εξυπηρετεί την μαζικοποιημένη, σε βιομηχανική κλίμακα, εκτόνωση συναισθημάτων των θεατών, αλλά διατείνεται πως υπηρετεί ιδανικά (πλαστά βέβαια), όπως της υγιούς άμιλλας, της αυτοβελτίωσης, της αυτοπειθαρχίας, κ.ο.κ. Άλλοι θεσμοί, όπως η παιδεία, με άλλα, δικά τους λειτουργικά προσχήματα, έχουν φροντίσει να εμπεδώσουν αυτά τα ιδανικά στους πολλούς.
Σε περιόδους που ο πόλεμος των μεγάλων και ισχυρών συμφερόντων ενάντια στα πολλά, μικρά και ανίσχυρα γίνεται πιό έντονος λόγω έλλειψης ζωτικού χώρου «ανάπτυξης», τα προσχήματα είναι δύσκολο να τηρηθούν. Οι θεσμοί πιέζονται από την ανάγκη να υπηρετήσουν την γενεσιουργό τους αιτία πιό άμεσα και πιό έντονα απ’ ό,τι σε συνθήκες «αναπτυξιακής ευρυχωρίας». Έτσι οι «εξαιρέσεις», οι οποίες προβλέπονται κανονικότατα από τον κανόνα (sic), γίνονται συχνότερες και προκαλούν δυσφορία στους πολλούς.
Εδώ είναι η πραγματική και μεγαλύτερη χρησιμότητα των προσχημάτων. Έχοντας εμπεδωθεί από τις μάζες που ονομάζουμε «κοινωνία» ως ο δήθεν εύρυθμος τρόπος λειτουργίας των θεσμών, τα προσχήματα γίνονται το αίτημα γύρω από το οποίο συσπειρώνονται οι «κοινωνικές» μάζες. Έτσι, εγκαταλείπεται παντελώς ή δεν προχωρά καθόλου καμμία σκέψη για την ίδια την κατάργηση των θεσμών. Ούτε γίνεται κατανοητό ότι οι ίδιοι οι θεσμοί διαιωνίζουν, συντηρούν και μεγεθύνουν τις γενεσιουργές τους αιτίες.
Κι έτσι, η δυσφορία των μαζών που προκαλείται από την κανονικότατη λειτουργία των θεσμών, διοχετεύεται αποκλειστικά στο αίτημα επαναφοράς τους εντός της «εύρυθμης λειτουργίας», δηλαδή πίσω στην εποχή που μπορούσαν να τηρηθούν τα προσχήματα. Πίσω στην εποχή που δεν υπήρχε «κρίση». Χωρίς, φυσικά, να καταλαβαίνουν ότι η «κρίση» είναι απόλυτα κανονική φάση λειτουργίας του συνολικού συστήματος.
Η έντονη επιθυμία αυτή της επιστροφής σε μια φανταστική κανονικότητα, γίνεται το ισχυρότερο όπλο στα χέρια των εξουσιών, που απαιτούν έτσι «προσωρινές θυσίες» από τους πολλούς, κουνώντας το καρότο της επιστροφής στην «εύρυθμη λειτουργία».
