Όποιος κι αν ήταν πίσω από την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος, ένα πράγμα είναι σαφές: ο Ερντογάν θα το χρησιμοποιήσει ως πρόσχημα για να συγκεντρώσει και να εδραιώσει ακόμη περισσότερη δύναμη.
Του Jerome Roos*
Οι εικόνες που μεταδίδονταν από όλο τον Βόσπορο αυτό το Σαββατοκύριακο ήταν σουρεαλιστικές. Για λίγες τρομακτικές ώρες νωρίς το Σάββατο, κανείς δεν ήξερε ποιος είχε τον έλεγχο της δεύτερης μεγαλύτερης στρατιωτικής δύναμης του ΝΑΤΟ. Καθώς τα τάνξ αναλάμβαναν στρατηγικές θέσεις στην Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα και ο ετοιμοπόλεμος Πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν απευθυνόταν σ’ένα αγχωμένο έθνος από μια άγνωστη τοποθεσία μέσω FaceTime, φαινόταν για λίγο πως η χώρα πιθανόν να βρισκόταν στα πρόθυρα ενός ακόμη πλήρους οργανωμένου και μη αναστρέψιμου στρατιωτικού πραξικοπήματος.
Τώρα που η σκόνη αρχίζει σιγά σιγά να καταλαγιάζει μετά από μια ταραχώδη και αιματηρή νύχτα, η κλίμακα της ανταρσίας και το περίγραμμα της νέας Τουρκίας σταδιακά αρχίζει να αναδύεται. Με τους πραξικοπηματίες ηττημένους, μια επιθετική κυβέρνηση βρίσκεται σε εξέλιξη, η οποία προχωρά στην εκκαθάριση του στρατού και του δικαστικού συστήματος . Περίπου 2.800 στρατιώτες φέρεται να έχουν συλληφθεί και 2.745 δικαστές να έχουν απομακρυνθεί από τις θέσεις τους σε όλη τη χώρα λόγω των υποτιθέμενων σχέσεών τους με τον Fethullah Gülen – τον διακεκριμένο μουσουλμάνο κληρικό, που έχει την έδρα του στις ΗΠΑ και κατηγορείται από την τουρκική κυβέρνηση πως σχεδίασε το πραξικόπημα.
Εν τω μεταξύ, πολλοί νέοι κληρωτοί στρατιώτες, τους οποίους διέταξαν οι ανώτεροί τους να κατέβουν στους δρόμους , έχουν λιντσαριστεί από φιλοκυβερνητικούς διαδηλωτές αφού προσπάθησαν να παραδωθούν, αρκετοί από αυτούς ξυλοκοπήθηκαν μέχρι θανάτου, ενώ αναφέρεται πως ένας από αυτούς αποκεφαλίστηκε από τον εξαγριωμένο όχλο. Καθώς πλήθος υποστηρικτών του ΑΚΡ ξεχύθηκε με σημαίες στους δρόμους φωνάζοντας συνθήματα υπέρ της κυβέρνησης, οι διαδεδομένες απαιτήσεις στα social media για επαναφορά της θανατικής ποινής, δημιουργούν μια δυσοίωνη αύρα για το μέλλον της χώρας. Ο αέρας μυρίζει εκδίκηση.
Μέχρι αυτό το σημείο παραμένει ασαφές ποιος είναι πραγματικά πίσω από την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος. Τα διεθνή μέσα ενημέρωσης αρχικά σκέφτηκαν ότι οι κοσμικοί εντός του στρατού, πιθανόν να στράφηκαν εναντίον των όλο και πιο αυταρχικών ισλαμιστών διοικητών τους. Ο ίδιος ο Ερντογάν κατηγόρησε αμέσως τον Γκιουλέν, τον κάποτε στενό σύμμαχό του, αλλά από το 2013 κύριο πολιτικό του αντίπαλο. Πολλοί στην Τουρκία φαίνεται να πιστεύουν, ότι το αδέξια οργανωμένο πραξικόπημα μπορεί ακόμη και να ήταν μια ενορχηστρωμένη «ψεύτικη σημαία» από τον ίδιο τον Ερντογάν εν αναμονή ενός ακόμη πιο κακόβουλου “αυτο-πραξικοπήματος”, ένα είδος σύγχρονης αναπαράστασης της πυρκαγιάς στο Ράιχσταγκ. Ωστόσο, μια άλλη εξήγηση επικεντρώνεται σε μια ομάδα αξιωματικών, η οποία μπορεί να φοβόταν, πως θα εξαναγκαστεί σε συνταξιοδότηση στην προγραμματισμένη αναδιάρθρωση του στρατού τον επόμενο μήνα.
Μέχρι τώρα μπορούμε μόνο εικασίες να κάνουμε, ως προς τους πραγματικούς δράστες και τα ακριβή κίνητρά τους. Ένα πράγμα, όμως, είναι σίγουρο: όποιος κι αν ήταν πίσω από την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος, η άμεση έκβαση αυτής της δραματικής τροπής των γεγονότων θα είναι μόνο η συγκέντρωση και η εδραίωση περισσότερης εξουσίας στα χέρια του Ερντογάν, η οποία θα του επιτρέψει να ενισχύσει περαιτέρω τη λαβή του στον κρατικό μηχανισμό και να επεκτείνει ακόμη περισσότερο την ολοένα και πιο αυταρχική διακυβέρνηση του πάνω από την Τουρκία.
Παρέχοντας στον Πρόεδρο ένα τέλειο πρόσχημα για να εξαγνίσει το στρατό, το δικαστικό σώμα και ακόμη και την ευρύτερη κοινωνία από όλους τους αντιπάλους του, ενώ ενδεχομένως θα του δανείσει την λαϊκή υποστήριξη που χρειάζεται για μια μακρά πολυπόθητη συνταγματική μεταρρύθμιση, που θα μετατρέψει την Τουρκία σε μια προεδρική δημοκρατία, η θεαματική, αλλά βλακώδης αυτή πράξη του στρατού – αδέξια οργανωμένη και γρήγορα ηττημένη,- μπορεί ν’αποτελέσει σημαντικό χαρτί στα χέρια του Erdoğan.
Για να καταλάβουμε γιατί, πρέπει να δούμε το πραξικόπημα στο πολιτικό του πλαίσιο. Σε ένα εξαιρετικό άρθρο για το ROAR Magazine, (https://roarmag.org/essays/erdogan-rise-to-power-turkey/), ο Giran Ozcan τόνισε πρόσφατα πως η άνοδος του Ερντογάν στην εξουσία έχει σημαδευτεί από μια σειρά ρηγμάτων στο εσωτερικό της άρχουσας ελίτ. Με τα χρόνια, ο Ερντογάν έχει συγκρουστεί με τους υψηλόβαθμους του κεμαλικού στρατού, με τους λεγόμενους «Λευκούς Τούρκους», την κοσμική και κοσμοπολίτικη αστική τάξη της Κωνσταντινούπολης και πιο πρόσφατα φυσικά με τον αποξενωμένο ισλαμιστή σύμμαχό του, Fethullah Gülen.
Ταυτόχρονα, ο Ερντογάν έχει καταφέρει να αποξενώσει τμήματα του πληθυσμού της χώρας, προκαλώντας κλιμάκωση των κοινωνικών εντάσεων. Το 2013, η λαϊκή οργή για τους αντιδημοκρατικούς τρόπους «του Σουλτάνου» και για τον υφέρποντα εξισλαμισμό και νεοφιλελευθερισμό της κοινωνίας εκφράστηκε ανοιχτά με την εξέγερση του Gezi, στην οποία δεκάδες διαδηλωτές σκοτώθηκαν από την αστυνομία. Από τότε, η κυβέρνηση έχει βίαια πατάξει κάθε μορφή δημόσιας διαμαρτυρίας, καθώς και την ελευθερία του Τύπου, την ακαδημαϊκή κοινότητα και τα social media.
Ακόμα πιο σημαντικό, όμως, είναι το γεγονός ότι ο Ερντογάν τα τελευταία χρόνια έχει προσωπικά σύρει την Τουρκία σε δύο όλο και πιο πικρές διαμάχες. Κατ ‘αρχάς, συντάχθηκε με την εξτρεμιστική αντιπολίτευση στη Συρία σε μια κακώς υπολογιζόμενη προσπάθεια να εκδιώξει τον περιφερειακό αντίπαλό του, τον Πρόεδρο Μπασάρ αλ Άσαντ, παρέχοντας ζωτική υλικοτεχνική, οικονομική και στρατιωτική υποστήριξη στην Αl Nusra Front ακόμη και στο ISIS, πριν απρόθυμα παραδεχτεί το αρχικό του λάθος και απρόθυμα συνταχθεί (ή προσποιείται να έχει συνταχθεί) με τη διεθνή συμμαχία για την καταπολέμηση του ISIS.
Στη συνέχεια, το 2014, ο ίδιος μονομερώς ανέστειλε τις διαπραγματεύσεις για κατάπαυση του πυρός και ειρήνη με το PKK και αποτελεσματικά επανεκκίνησε τον εμφύλιο πόλεμο με την μεγαλύτερη μειονοτική ομάδα της χώρας, τους Κούρδους. Όλο και περισσότερο προβληματισμένος από τις στρατιωτικές και επαναστατικές προόδους του ΡΚΚ, τους μαχητές της ελευθερίας κατά μήκος των συνόρων με τη Συρία, ο Ερντογάν έκανε μια επιθετική κίνηση για να υπονομεύσει τον αγώνα των Κούρδων για τη δημοκρατική αυτονομία στη νοτιοανατολική Τουρκία, ισοπεδώνοντας ολόκληρα χωριά και γειτονιές και σκοτώνοντας εκατοντάδες αμάχων.
Το κρατικό κυνήγι μαγισσών κατά των Κούρδων έκτοτε έχει επεκταθεί στο αριστερό κόμμα της αντιπολίτευσης HDP, το οποίο παραμένει το κύριο εκλογικό εμπόδιο στις φιλοδοξίες του Ερντογάν να καθιερώσει ένα προεδρικό σύστημα με τον ίδιο στο τιμόνι. Πρόσφατα είχε αφαιρεθεί η ασυλία από εκπροσώπους του HDP για δήθεν «υποκίνηση τρομοκρατίας». Με την εντατικοποίηση και την διάχυση αυτών των δύο συγκρούσεων κατά τους τελευταίους μήνες, η ίδια η Τουρκία έχει γίνει ολοένα και πιο ασταθής – μια ενοχλητική εξέλιξη που έχει βρει αιματηρή έκφραση στο κύμα των τρομοκρατικών επιθέσεων, που έχουν συγκλονίσει τη χώρα κατά το παρελθόν έτος.
Όλα αυτά με τη σειρά τους συνοδεύτηκαν από μια αναπτυσσόμενη οικονομική κρίση που προκύπτει από την επιβράδυνση της οικονομίας, ένα υψηλότατο ιδιωτικό χρέος, ένα ανοιχτό έλλειμμα του ισοζυγίου των τρεχουσών συναλλαγών και μια ραγδαία πτώση της λίρας, γεγονότα που δημιουργούν μεγάλες πιέσεις στους δανειολήπτες και την κεντρική τράπεζα, αυξάνοντας τον κίνδυνο ενός κύματος αδυναμίας πληρωμών. Μόλις πριν από ένα μήνα, η Financial Times προειδοποίησε ότι το τουρκικό εταιρικό χρέος είναι μόνο “λίγα σοκ μακριά από την κρίση”. Οι εικόνες των τανξ στους δρόμους είναι προφανώς κάτι περισσότερο από ένα σοκ. Η λίρα έχασε αμέσως το 5 τοις εκατό της αξίας της στις συναλλαγές αργά την Παρασκευή. Η μεγαλύτερη πτώση της από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008.
Ανάμεσα σε αυτή την κλιμάκωση των κρίσεων και των συγκρούσεων σε όλα τα μέτωπα, η θέση του Erdoğan ως αδιαφιλονίκητου ηγέτη της χώρας, ήταν όλο και περισσότερο σε κίνδυνο να υποστεί μια σειρά από εξουθενωτικά χτυπήματα. Σε αυτό το ταραγμένο πλαίσιο, τον πρόεδρο θα τον εξυπηρετούσε πάντα μια εθνική έκτακτη ανάγκη, που θα του επέτρεπε να πατάξει “νόμιμα” όλη την αντιπολίτευση και να συντάξει ακόμη μεγαλύτερες εξουσίες για τον εαυτό του – ακόμα και αν αυτή η προσωρινή λύση έρχεται τελικά σε βάρος της κοινωνικής αρμονίας, της εθνικής ενότητας και της πολιτικής σταθερότητας, υπονομεύοντας έτσι περαιτέρω την ικανότητα του Ερντογάν να κυβερνήσει με επιτυχία και αποτελεσματικά σε μακροπρόθεσμη βάση.
Οι επόμενες ημέρες και εβδομάδες, μπορεί να δώσουν απάντηση σε μερικές από τις πιο πιεστικές ερωτήσεις και να αποκαλύψουν πόσο βαθιά είχε επεκταθεί το πραξικόπημα πραγματικά μέσα στο στρατό, καθώς και πόση υποστήριξη έχουν ακόμη οι εντολές του Erdoğan στον ευρύτερο κρατικό μηχανισμό. Ενώ ο πρόεδρος απολαμβάνει τώρα τη στιγμιαία δόξα, του να έχει επιβίωσει από μια απόπειρα πραξικοπήματος, με μια εντυπωσιακή και ατρόμητη λαϊκή κινητοποίηση στους δρόμους, αυτή η συλλογική πράξη ανυποταξίας από ένα σημαντικό μέρος του στρατού αποτελεί ακόμη τη μεγαλύτερη πρόκληση για την ηγεσία του. Δεν είναι σαφές αν όλα αυτά τελικά θα ερμηνευτούν ως σημάδι αδυναμίας ή δύναμης.
Αυτό που είναι σαφές, ωστόσο, είναι ότι οι νομιμόφρονες αντιπραξικοπηματίες θα επιφέρουν εντατικοποίηση της πολιτικής καταπίεσης και κοινωνικές εντάσεις στην Τουρκία. Όποιος κι αν είναι πίσω από αυτή την απόπειρα , ο Ερντογάν θα χρησιμοποιήσει αναμφίβολα το πραξικόπημα – σχεδιασμένο ή πραγματικό – ως πρόσχημα για να συντρίψει κάθε αντίθεση στην υπέρτατη εξουσία του. Δεν αποτελεί έκπληξη, λοιπόν, ότι έχει ήδη χαρακτηρίσει το αποτυχημένο πραξικόπημα ως «δώρο Θεού». Αυτό που δεν φαίνεται να συνειδητοποιεί είναι ότι μπορεί ακόμη να αποδειχθεί, ότι είναι ένα δηλητηριασμένο δισκοπότηρο.
*Ο Jerome Roos είναι ο ιδρυτής και εκδότης του περιοδικού ROAR και ερευνητής στην Διεθνή Πολιτική Οικονομία στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο .
(πηγή : https://roarmag.org/essays/turkey-coup-attempt-backlash-erdogan/)
Μετάφραση, επιμέλεια Σύλβια Βαρνάβα.
