(Αναδημοσιεύουμε παλαιότερο κείμενό μας για την καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς της Λωρίδας της Γάζας στην οποία πολύ μικρή προσοχή έχει δοθεί και για την οποία ελάχιστα έχουν γραφτεί. Ο λόγος γι’ αυτό; Το γεγονός ότι ο υπεύθυνος για την καταστροφή του μνημειακού πλούτου της συγκεκριμένης περιοχής είναι το κράτος – απαρτχάιντ του Ισραήλ, ο σταθερός σύμμαχος των ΗΠΑ και της Ε.Ε. που του παρέχουν ασυλία για τα εγκλήματά του. Η πρόσφατη ανατίναξη από την ISIS των ναών του Βάαλ και του Βήλου στην Παλμύρα, που στέρησε την ανθρωπότητα από δύο σημαντικότατα μνημεία των ρωμαϊκών χρόνων, προκάλεσε δικαιολογημένα την παγκόσμια κατακραυγή. Καιρός είναι να δούμε την ίδια αντίδραση και για την καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς της Λωρίδας της Γάζας από το Ισραήλ που συντελείται με ποικίλους τρόπους).
Η Λωρίδα της Γάζας, αυτό το στενόμακρο κομμάτι γης στο νοτιοανατολικό άκρο της Μεσογείου που κατοικείται από 1,8 εκατομμύρια ανθρώπους, αποτελεί, εκτός από συχνό στόχο των ισραηλινών οπλικών συστημάτων, μια περιοχή με τεράστιο αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον. Προϊστορικοί οικισμοί από τα τέλη της 4ης χιλιετίας και με έντονη την αιγυπτιακή επιρροή, η αρχαία ελληνική πόλη Ανθηδών που εξελίχθηκε σε πολύ σημαντικό λιμάνι κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, βυζαντινοί ναοί, μοναστήρια και κοιμητήρια, ισλαμικά τεμένη από τον 7ο αιώνα, θρησκευτικά και κοσμικά κτίρια από τα χρόνια της κυριαρχίας των Μαμελούκων και των Οθωμανών συγκαταλέγονται στην ιδιαίτερα πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής.
Ο από ξηρά, θάλασσα και αέρα αποκλεισμός της Λωρίδας της Γάζας, που επιβλήθηκε από το Ισραήλ το 2007 ως μία μορφή συλλογικής τιμωρίας για το σχηματισμό από τη Χαμάς κυβέρνησης στην περιοχή, έχει προκαλέσει μία άνευ προηγουμένου ανθρωπιστική κρίση για τους κατοίκους. Την κατάσταση επιδείνωσαν οι 3 μαζικές επιχειρήσεις του ισραηλινού στρατού (Δεκέμβριος 2008-Ιανουάριος 2009, Νοέμβριος 2012, Ιούλιος-Αύγουστος 2014), μεταξύ των οποίων μεσολάβησαν και άλλες μικρότερης ισχύος και διάρκειας, που άφησαν πίσω τους χιλιάδες αμάχους νεκρούς και πολύ περισσότερους με μόνιμες αναπηρίες και διαταραγμένη ψυχική υγεία, χωρίς στέγη και επαρκή τροφή, εξαρτημένους σε πολύ μεγάλο ποσοστό από τη διεθνή βοήθεια. Θύμα των εγκληματικών ενεργειών του Ισραήλ, τόσο του αποκλεισμού όσο και των στρατιωτικών επιδρομών, είναι και ο μνημειακός πλούτος της Λωρίδας της Γάζας.
Οι πρώτες αρχαιολογικές έρευνες στην περιοχή πραγματοποιήθηκαν στα χρόνια της Βρετανικής Εντολής (1919-1948). Ιδιαίτερη άνθιση γνώρισαν, ωστόσο, μετά το 1995, έτος κατά το οποίο ιδρύθηκε το Τμήμα Αρχαιοτήτων Γάζας του Υπουργείου Τουρισμού και Αρχαιοτήτων της Παλαιστινιακής Εθνικής Αρχής. Ο πλήρης αποκλεισμός της περιοχής κατά την τελευταία οκταετία έχει δυσχεράνει στο μέγιστο βαθμό το έργο των επιστημόνων ενώ από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις έχουν πληγεί πολλοί αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία.
Παρακωλύοντας το επιστημονικό έργο
Οι ανασκαφικές εργασίες, η μελέτη και η συντήρηση ευρημάτων, η αποκατάσταση και η ανάδειξη μνημείων και αρχαιολογικών χώρων που είχαν ξεκινήσει πριν την επιβολή του αποκλεισμού συνεχίστηκαν και μετά το 2007 αλλά με πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες από πριν. Βασικός ανασταλτικός παράγοντας είναι η ελλιπής χρηματοδότηση ως αποτέλεσμα του ίδιου του αποκλεισμού, της λήψης μέτρων κατά της Χαμάς (κυρίως από Η.Π.Α. – Ε.Ε.), της άρνησης ιδιωτικών επιστημονικών φορέων του εξωτερικού να συνεργαστούν από το φόβο ότι θα συνδεθούν με τη Χαμάς αλλά και της ίδιας της ανάγκης να εξυπηρετηθούν πολύ πιο επείγουσες ανάγκες του πληθυσμού που αφορούν την ίδια την επιβίωσή του. Ισχύουν ωστόσο και άλλοι περιορισμοί εκ των οποίων οι πιο σημαντικοί είναι:
– η έλλειψη ειδικού εξοπλισμού για την εκτέλεση ανασκαφών, τη συντήρηση και την έκθεση ευρημάτων, τη φύλαξη αρχαιολογικών χώρων καθώς πολλά από τα απαιτούμενα για τις εργασίες αυτές υλικά απαγορεύεται να εισαχθούν αφού το Ισραήλ θεωρεί ότι ενδέχεται να χρησιμοποιηθούν σε ενέργειες “απειλητικές για την ασφάλειά του” (πχ οι χημικές ουσίες για τη συντήρηση ευρημάτων),
– η απαγόρευση εκτέλεσης ανασκαφικών εργασιών κοντά στα σύνορα με το Ισραήλ, πάλι για “λόγους ασφαλείας”, γεγονός που έχει ως συνέπεια τη διακοπή των ερευνών σε πολλές αρχαιολογικές θέσεις (η Λωρίδα της Γάζας διαθέτει συνοριακή γραμμή μήκους 51 χλμ. με το Ισραήλ),
– η παρεμπόδιση εισόδου στην περιοχή επιστημόνων από το εξωτερικό προκειμένου να συνδράμουν το έργο των ντόπιων συναδέλφων τους και η απαγόρευση εξόδου από αυτήν των Παλαιστινίων ειδικών που αδυνατούν έτσι να παρακολουθήσουν διεθνή συνέδρια, να μετεκπαιδευτούν σε ξένα πανεπιστήμια κλπ.
Λόγω του ισραηλινού αποκλεισμού και των συνεπειών του η πολιτιστική κληρονομιά της Λωρίδας της Γάζας, αν και ιδιαίτερα σημαντική, όχι μόνο καθίσταται ιδιαίτερα ευάλωτη απέναντι σε κάθε είδους κινδύνους, από τις καιρικές συνθήκες μέχρι τις λεηλασίες και τους ισραηλινούς βομβαρδισμούς, αλλά και παραμένει άγνωστη στο ευρύ – και όχι μόνο – κοινό. Ανασκαφές δεν μπορούν να ολοκληρωθούν, ευρήματα δεν μπορούν να συντηρηθούν (τουλάχιστον όχι σωστά), μνημεία δεν μπορούν να αναστηλωθούν και να αναδειχθούν (και πάλι όχι με τον ενδεδειγμένο τρόπο).
Καταστροφές μνημείων και αρχαιολογικών χώρων
H καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς της Λωρίδας της Γάζας από το ισραηλινό κράτος δεν περιορίζεται χρονικά στα τελευταία οκτώ χρόνια. Αντιθέτως, ξεκίνησε αρκετές δεκαετίες πριν με τη συστηματική αρπαγή χιλιάδων αρχαιολογικών θησαυρών που σήμερα βρίσκονται στην κατοχή μουσείων του Ισραήλ ή σε ιδιωτικές συλλογές μετά από παράνομο εμπόριο. Πρωταγωνιστικό ρόλο σε αυτή τη λεηλασία είχε ο στρατηγός Moshe Dayan που για χρόνια επιδόθηκε ανενόχλητος στην κλοπή ανασκαφικών ευρημάτων και έργων τέχνης από τα εδάφη που κατακτούσε ο ισραηλινός στρατός. Η τεράστια προσωπική του συλλογή, σήμερα στο Εθνικό Μουσείο του Ισραήλ, περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων αντικειμένων από τη Λωρίδα της Γάζας, 4 αιγυπτιακές πήλινες ανθρωπόμορφες σαρκοφάγους, καθώς και 35 ταφικά αγγεία του 1.400 π.Χ από τα οποία λείπουν -και παραμένει άγνωστη η τύχη τους- τα κτερίσματα που περιείχαν, κυρίως κοσμήματα από πολύτιμα υλικά.
Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του Ισραήλ εναντίον της Λωρίδας της Γάζας από το 2007 και μετά είχαν τεράστιες αρνητικές επιπτώσεις στον πολιτιστικό της πλούτο. Οι βομβαρδισμοί άφησαν πίσω τους είτε μνημεία ολοσχερώς κατεστραμμένα, είτε άλλα με πολύ σημαντικές φθορές που έχουν καταστεί, πολλά από αυτά, στατικά επισφαλή και επικίνδυνα για όσους κινούνται στον περιβάλλοντα χώρο τους. Κατά τη διάρκεια της επιχείρησης “Συμπαγές Μολύβι” (2008-2009) καταστράφηκε επίσης μέρος των εκθεμάτων -κυρίως ελληνιστικοί και ρωμαϊκοί αμφορείς – του μοναδικού ως τότε μουσείου της περιοχής, που λειτουργούσε με ιδιωτική πρωτοβουλία. Πριν 4 χρόνια δημιουργήθηκε και δημόσιο μουσείο που στεγάζεται στο Ανάκτορο του Πασά, κτίριο της εποχής των Μαμελούκων (13ος-15ος αι).
Από το σύνολο των αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών κτισμάτων της περιοχής τα τζαμιά αποτελούν την πλειονότητα των μνημείων που καταστράφηκαν ή στα οποία προκλήθηκαν μικρότερες ή μεγαλύτερες φθορές. Το ισραηλινό κράτος, με το αστήρικτο επιχείρημα ότι τα τζαμιά χρησιμοποιούνταν ως αποθήκες όπλων και ορμητήρια των “τρομοκρατών” της Χαμάς, ισοπέδωσε δεκάδες από αυτά, ιδιαίτερα κατά την επιχείρηση “Προστατευτική Αιχμή” (2014) που ήταν η μεγαλύτερη σε ένταση, διάρκεια και αριθμό θυμάτων στρατιωτική επιδρομή του κατά της Λωρίδας της Γάζας μετά το 2007. Το ισραηλινό επιχείρημα βέβαια καταρρίπτεται από το γεγονός ότι χτυπήθηκαν με πυραύλους και οι 3 χριστιανικοί ναοί της Πόλης της Γάζας, μεταξύ των οποίων ο βυζαντινός ναός του Αγίου Πορφυρίου (12ου αι). Αναρωτιέται λοιπόν κανείς: θα μπορούσαν ποτέ να αποτελούν και oι χριστιανικοί ναοί (ή τα σχολεία του ΟΗΕ που επίσης δέχτηκαν επίθεση!) ορμητήρια των μαχητών της ισλαμικής Χαμάς; Μεταξύ των τζαμιών που καταστράφηκαν ολοσχερώς συγκαταλέγονται και κάποια μεγάλης ιστορικής σημασίας που χρονολογούνταν εξ ολοκλήρου ή εν μέρει στην εποχή των Μαμελούκων και των Οθωμανών. Ειδική αναφορά οφείλουμε εδώ σε ένα από τα πιο γνωστά τζαμιά όλης της ιστορικής Παλαιστίνης, το τζαμί Mahkamah στη Shuja’iyya της Πόλης της Γάζας: χτίστηκε το 1455 αρχικά ως σχολείο, λειτούργησε αργότερα ως δικαστήριο και καταστράφηκε -με εξαίρεση τον μιναρέ του- το καλοκαίρι του 2014. Ακόμη περισσότερα είναι φυσικά εκείνα στα οι ισραηλινές επιθέσεις προξένησαν μικρότερες ή μεγαλύτερες φθορές που λόγω και των περιορισμών του αποκλεισμού είναι εξαιρετικά δύσκολο να αποκατασταθούν.
Εκτός από τα τζαμιά, οι αρχαιολογικοί χώροι και τα ιστορικά μνημεία που έχουν πληγεί περισσότερο από τις στρατιωτικές ισραηλινές επιθέσεις, σύμφωνα με τα δελτία τύπου του Υπουργείου Τουρισμού και Αρχαιοτήτων της Παλαιστινιακής Εθνικής Αρχής και χωρίς να δίνονται μέχρι στιγμής περισσότερες πληροφορίες, είναι οι εξής:
– ο προϊστορικός οικισμός Tell es-Sakan που ιδρύθηκε από τους Αιγυπτίους στα τέλη της 4ης χιλιετίας,
– η αρχαία πόλη-λιμάνι Ανθηδών που έχει αποκαλυφθεί τμηματικά ενώ μεγάλο μέρος της εκτείνεται κάτω από τη θάλασσα,
– ο αρχαίος οικισμός που έχει ανασκαφεί στη Ράφα, με στοιχεία που αποδεικνύουν συνεχή κατοίκηση από τα προϊστορικά χρόνια ως τα πρώιμα ισλαμικά,
– το μοναστήρι του Αγίου Ιλαρίωνα (Tell Umm Amer) του 4ου αι, το αρχαιότερο που έχει ανακαλυφθεί σε όλη την ιστορική Παλαιστίνη,
– ο βυζαντινός ναός στη Jabaliya με ψηφιδωτά δάπεδα (6ος αι),
– ο βυζαντινός ναός του Αγίου Πορφυρίου (12ος αι) στην Παλιά Πόλη της Γάζας,
– το “καραβάν σεράι” ή “φρούριο” στο Khan Yunis (14ου αι), αρχικά σταθμός καραβανιών και αργότερα στρατιωτική βάση,
– μεγάλος αριθμός διατηρητέων κτιρίων (κατοικίες, αγορές) στο ιστορικό κέντρο της Πόλης της Γάζας, της Ράφα, της Beit Hanoun και του Khan Yunis.
Δύο από τα παραπάνω μνημεία, η αρχαία Ανθηδών και το μοναστήρι του Αγίου Ιλαρίωνα έχουν προταθεί από την Παλαιστινιακή Εθνική Αρχή για ένταξη στη λίστα των μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.
Η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός λαού καθιστά φτωχότερους όλους τους λαούς του κόσμου. Ακόμη κι όταν τα πολιτιστικά αγαθά αποτελούν “εθνικά σύμβολα” ανήκουν σε όλη την ανθρωπότητα που οφείλει να διασφαλίσει την απόλυτη και διαρκή προστασία τους. Η καταστροφή τους στερεί τις επόμενες κυρίως γενιές από τη γνώση και την κατανόηση ενός κομματιού της παγκόσμιας ιστορίας. Σε πιο πρακτικό επίπεδο πλήττει την οικονομία των τοπικών κοινωνιών που χάνουν μελλοντικά έσοδα από την πρόσβαση επισκεπτών σε αυτά αλλά και θέσεις εργασίας.
H καταστροφή αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών μνημείων παραβιάζει πολλές διεθνείς συνθήκες, μεταξύ των οποίων τη Σύμβαση της Χάγης του 1954 για την Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς σε καιρούς Ένοπλων Συγκρούσεων, την Οικουμενική Διακήρυξη της UNESCO για την Πολιτισμική Ποικιλομορφία και το άρθρο 8 του Καταστατικού της Ρώμης για την ίδρυση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Συνιστά σοβαρή καταπάτηση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και έγκλημα πολέμου.
